رنگرزی یا صباغی به فرآیندی میگویند که در طی آن کالا های نساجی مثل الیاف، نخ ، پارچه ، پوشاک در محلولی که شامل مواد رنگزا و مواد شیمیایی میباشد. رنگ آمیزی شود و ملکول های رنگ، با دوامی نسبی با مولکول‌های کالای نساجی، پیوند محکمی برقرار نمایند. به عبارت دیگر رنگرزی مهارتی است که طی آن ماده رنگزا در درجهٔ حرارت هدایت شده و زمان مشخص، داخل الیاف یا کالای منسوج (بافته شده) نفوذ کرده و آن را رنگ می‌کند.
مواد رنگزا
در این فرآیند ، مادهٔ رنگزا به‌طور کلی، به همه مواد طبیعی یا شیمیایی که قابلیت رنگرزی الیاف یا منسوجات را دارند اطلاق میشود. رنگ کالای رنگ شده نباید به آسانی در اثر شستشو یا در برابر نور از بین برود. رنگرزی و چاپ دو روش رنگ کردن پارچه هستند که تفاوت‌های اساسی با یکدیگر دارند.
روشهای رنگرزی
رنگرزی سنتی و صنعتی دو روش متداول رنگرزی می‌باشند. کاربری روش سنتی با نوین شدن صنعت نساجی رفته رفته کاهش پیدا کرده‌است. از نقاشی‌های روی دیواره‌های مقبره‌های مصر باستان چنین استنتاج میشود. که از بیش از ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد مصری‌ها حصیرهای رنگی می‌ساخته‌اند. رنگرزی در ایران سابقهٔ کهنی دارد. کارگاه قالی‌بافی شاهان هخامنشی در شهر سارد و نوشته‌هایی دربارهٔ قالی ارغوانی رنگ روی آرامگاه کوروش گواه این مدعا است.
عوامل کوثر در رنگرزی و شیوه های متفاوت آن
در فرایند رنگرزی چهار عامل نقش اصلی را بازی می‌کنند که عبارتند از: مواد رنگزا ، کالای رنگ شده ، مواد شیمیایی کمکی و ماشین های رنگرزی .
مواد رنگزایی که در این فرآیند استفاده می‌شوند ممکن است منبع طبیعی یا مصنوعی داشته باشند. رنگرزی با چاپ کلاقه ای، گره ای و کاتازوم سه سبک مختلف رنگرزی از لحاظ نحوهٔ ایجاد نقوش گوناگون بر روی پارچه ، می‌باشند.
در روش سنتی ابزاری نظیر ظرف (پاتیل)، دماسنج، همزن و ظروف شیشه‌ای مورد استفاده قرار میگیرد. همچنین نمک‌های فلزی مثل انواع زاج، مواد قلیایی مثل آمونیاک و ماده اصلی یعنی آب که محیط رنگرزی را تشکیل می‌دهد. در روش سنتی کاربرد گسترده‌ای دارند.
ماشین‌های رنگرزی نخستین از وسایل بسیار ساده‌ای تشکیل می‌شدند. ولی به مرور زمان پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ای در این صنعت به وجود آمد. و برای این صنعت ، ماشین‌های مدرن و خودکار ساخته شدند.
رنگرزی شیوه‌های متفاوتی دارد که میتوان از گره‌ای، کاتازوم و چاپ کلاقه‌ای نام برد.
بررسی تأثیرات فرایند رنگرزی بر روی محیط زیست در همهٔ کشورها و کل کره زمین بسیار حائز اهمیت است. بسیاری از کشورهای در حال توسعه مقررات خاصی در زمینه نوع رنگ‌های مصرفی، روشهای گوناگون آن و دفع پساب‌های حاصل، تدوین نکرده‌اند.
کیفیت رنگرزی :
کیفیت مصرفی کالاهای تکمیل شده، اهمیت زیادی دارد.
کنترل های تضمین کننده کیفیت رنگرزی به شرح زیر است:
۱.تطبیق شید رنگ :
این عمل با چشم غیر مسلح در نور روز انجام میشود.
شید رنگ به دست امده با رنگ نمونه مقایسه میشود.این روش کنترل ظاهری است.
این مقایسه را میتوان با دستگاه اسپکترو فتو کالوریمتری انجام داد.
با استفاده ازین دستگاه میتوان رنگ های مورد نیاز برای باز تولید رنگ مورد نظر را شناسایی کرد و همچنین اختلاف بین رنگ به دست آمده و رنگ نمونه را اندازه گیری نمود.این روش کنترل بسیار دقیق است و در آن فاصله بین دو رنگ با عدد نشان داده میشود.
۲.ثبات شستشو :
با ازمایشی ساده میتوان میزان رنگ دهی پارچه در اثر شستشو را تعیین کرد.با شماره گذاری از یک تا پنج، ثبات رنگ در مقایسه با نمونه ارزیابی میشود.
۳.ثبات سایشی :
ثبات رنگ پارچه در حالت خشک و خیس تخمین زده میشود با شماره گذاری از یک تا پنج ثبات پارچه مشخص میشود.
۴.ثبات در مقابل عرق کردگی :
با یک آزمایش ساده میتوان تحمل و تاب آوردن پارچه در برابر عرق کردگی اسیدی یا قلیایی را نسبت به نمونه استاندارد تخمین زد.در اینجا نیز شماره گذاری از یک تا پنج، میزان ثبات در برابر تعریق را نشان می دهد.
۵.ثبات ابعاد :
این ویژگی بسیار مهم است به خصوص در مورد پارچه های حلقوی پودی.
میزان جمع شدگی و یا کشسانی انواع پارچه متفاوت است که به ساختار طرح بافت و عملیات انجام شده بر روی پارچه بستگی دارد.
۶.وزن یک متر مربع :
وزن یک متر مربع پارچه های رنگرزی و تکمیل شده به طور سیستماتیک اندازه گیری میشود.برای این منظور نمونه ای به اندازه ۱۰۰ سانتی متر مربع از پارچه جدا شده و وزن میشود که این وزن عامل مهمی برای نشان دادن ویژگی پارچه یا تریکو است.
